İşçi fazla çalışma yapmak zorunda mıdır?

Türkiye’de çalışanların yüzde 15,1’i haftada 60 veya daha fazla saat çalışıyor. Bu da haftada bir gün izin yapıldığında günde en az 10 saat çalışılması anlamına geliyor. İşçiler iş yoğunluğu ve işin yetişmemesi gibi sebeplerle fazla çalışma yapmak zorunda kalıyor. Bu nedenler yüz binler işçi yapılan fazla çalışmanın hukuki anlamda ve kanun kapsamında zorunlu olup olmadığını ve ne gibi haklara sahip olduklarını merak ediyor. Biz de bu haftaki yazımızda işçilerin fazla çalışma yapmasının zorunluluk olup olmadığını ve fazla çalışmanın ne gibi durumlarda mümkün olabileceğini açıklamaya çalışacağız.

Fazla çalışma normal fazla çalışma, zorunlu nedenlerle fazla çalışma ve olağanüstü durumlarda fazla çalışma olarak üçe ayrılır ve işçilerin haftalık 45 saatin üstünde yapılan çalışmaları da fazla çalışma olarak kabul edilir. 4857 Sayılı İş Kanunu’na göre, çalışma süresi haftada en fazla 45 saattir. Yani bir işçi haftalık 45 saatin üstünde çalışma yapamaz. Bu süre iş sözleşmesi ile artırılamaz ancak taraflarca azaltılmasına karar verilebilir. Bu süre, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünür. Çalışma süreleri, bir günde en fazla 11 saati aşmamak koşulu ile haftalık olarak bölüştürülebilir. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar için işçiye fazla mesai ücreti ödenir. İşçi tarafından fazla çalışılan her 1 saat için esas ücretin %50’si oranında artırılması koşulu ile ödenir.

Fazla çalışma ücreti

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 41. Maddesi ve devamında düzenlenen fazla çalışma;

Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir. Fazla çalışma süresinin toplamı 1 yılda 270 saatten fazla olamaz.

Bu kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu Kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâllerde haftalık 37 buçuk saati aşan her 1 saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %100’den az olmamak üzere artırılması suretiyle ödenir.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların ne şekilde uygulanacağı ise çıkarılacak yönetmelikte gösterilir.

Zorunlu nedenlerle fazla çalışma

Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur. Şu kadar ki, zorunlu sebeplerle yapılan fazla çalışmalar için 41. maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümleri uygulanır.

Olağanüstü hallerde fazla çalışma

Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Cumhurbaşkanı günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir. Bu suretle fazla çalıştırılan işçiler için verilecek ücret hakkında 41. maddenin birinci, ikinci ve üçüncü fıkraları hükümleri uygulanır.

Sonuç olarak, fazla çalışma 270saatten fazla da olamaz. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olup, günlük bir saatlik fazla çalışma için işçiye verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.