Battalgazi İlçesi'nde (Eskimalatya) Asırlık Karadut ( Horum Dutu)

Her yolculuk aynı zamanda ruha, iç dünyaya doğru yapılır ve insanı dönüştürür.

Turgut Özal Üniversitesi Ziraat Fakültesi öğretim görevlisi Prof. Dr. Bayram Murat Asma ile gerçekleştirdiğimiz bir sohbetimizde, Eskimalatya'da kendi evlerine yakın Abdurrahman Sıddık Çoşkun'un kayınbabasına ait kayısı bahçesinde, asırlık iki ağaç horum dutundan, bahsetmişti. Ben de bu dut ağacını yerinde görüp fotoğrafını çekerek hikayesini yazdım.

TRT’de programlar yapan, daha çok Malatya ve civarında düzenlenen törenlerde, bayramlarda, şenliklerde ve özellikle kayısı bayramlarında söylediği eserlerle dinleyenlere doyumsuz anlar yaşatan bülbül sesli rahmetli Hakkı Coşkun’un muhasebeci olan oğlu Abdurrahman Sıddık Coşkun’un 6 Şubat 2023 depremi sonucu Sivas caddesinde bulunan evi yıkılmıştı. Eski Malatya'nın tanınmış köklü ailelerinden olan kayınbabası Mehmet Tevfik Şeyhvelioğlu'na ait Battalgazi ilçesi Meydanbaşı Mahallesi Köksal Sokak'ta bulunan evlerine Kültür Bakanlığı'ndan emekli eğitimci-şube müdürü Adil Aktaş ile birlikte gittik. Hakkı Coşkun’u rahmetle anıp, kültür sanat sohbeti yaptık. 

HORUM DUT

Abdurrahman Sıddık Bey'in evinin önünde bulunan kayısı ve meyve ağaçlarıyla dolu bahçesinde tahminen yaşı 100 yıldan fazla olduğu belirtilen iki karadut ağacının altında oturduk. Eşinin söylediğine göre "ben küçükken bahçemizde yedi ağaç büyük horum dutumuz vardı. Zamanla kurudu kesildi. Kala kala bu iki ağaç kaldı. Şimdi bu Karaduta gözümüz gibi bakıyoruz. "dedi.

Altında oturduğumuz büyük olan kkaradut ağacının dallarının arasına dutlar dökülüp ortalığı kirletmesin ve altında oturanları rahatsız etmesin diye ahşaptan çardak yapılmıştı. Dut ağacına yaslanmış demir merdivenden çıkarak horum dutundan atıştırdık. Ağıza atıldığında sanki meyve suyu tableti yutulmuş hissi veriyordu.  

Dut yetiştiriciliğinin eski çağlardan beri Türkiye’de önemli bir yer tuttuğunu tarihten biliyoruz.

Ağaçların Hafızası bütün insanlığı da ilgilendiriyor. 

Dut ağacına ilişkin ilginç öyküler okudum dinledim.

Birinde şöyle demişti: “Ermeniler yerleştikleri her yere dut ağacı dikerler.” Bu söz ne kadar doğrudur bilinmez ama  dutun Anadolu halklarında kullanımı ve kabul görmüşlüğü fazlacadır.

Anadolu'da yüzyıllardır dut ağaçlarının bu derece yoğun bulunmasının tek nedeni ipekçiliktir. 1900'lü yılların başlarına kadar ipek işletmeciliği revaçta iken, 1. Dünya Savaşı sonrasında Süryani ve Ermenilerin göç ettirilmesinden sonra, ipek böceği yetiştiriciliği ve ipek dokumacılığı bitme noktasına geldi.

Bir zamanlar Malatya'nın etrafının dut ağaçlarıyla çevrili olduğunu ve bir zamanlar burada ipek üreticiliğinin yapıldığını kitaplar yazıyor.

Ağaç kültü içerisinde kutsallık atfedilen ağaçlardan biri de dut ağacıdır. Evin ruhu olarak adlandırılan dut ağacı, evin huzurunun, istikbalinin ve bereketinin de sembolüdür. Anadolu’nun birçok şehrinde dut ağaçları tarihi ve kültürel miras olarak görülmektedir.

Genellikle asırlık karadut ağaçlarına türbe ve külliyelerde rastlıyoruz. Örneğin Hacı Bektaş Veli Türbesi'nde, Erzincan Ocak köyünde Hıdır Abdal türbesinde karadut ağacı görmüştüm.

Nâzım ustanın dizelerinde ağaca ve insana ne diyordu o dizeler? “Yaşamak bir ağaç gibi tek ve hür ve bir orman gibi kardeşçesine...”

Ekşi kara dut, Morus nigra bitkisinin meyvesidir. Genellikle yaz aylarında olgunlaşır ve yenilebilir. Kara dut meyvesinin tadı ekşimsidir. Taze yenilebilmesinin yanında meyve suyu olarak içimi inanılmaz güzeldir. Ayrıca pekmezi harikadır. Posasını kurutarak harika bir meyve çayı olarak da kullanmak mümkündür.

Aynı zamanda sağlık açısından da bazı faydaları olduğuna inanılmaktadır.

Meyvenin antioksidan miktarı oldukça yüksek. Ekşi karadut yaş ve kuru olarak tüketildiği gibi dondurma sanayiinde kullanılabiliyor, 

Urmu dutu dondurma 

ADO Efsana Dondurma

Abdullah Usta

***

Ekşi Kara dut, tadı ve görünüşü ile çok özel bir dut türüdür.

Kara dut türlerinde, bölgesel olarak farklı isimler kullanılabiliyor. Örneğin “urum dut” veya Antep’te “urmu dut”, Malatya’da “horum dutu” olarak adlandırılabiliyor. 

Rengi kara/siyah değil, mor rengin en koyu/siyaha çalan rengidir. Tadı da ekşimtıraktır, lezzeti her duttan üstündür

 Diğer dutlardan ayrılan en belirgin özelliği bol sulu ve eşsiz şeker asit dengesi yani aromasıdır.

Ekşi kara dut topandır ve sapını zor görürsünüz. Bu sebepten olgun olmayan bir ekşi kara dutu toplamak çok zordur ve çoğu zaman üzerinizdeki elbiseleri feda etmeniz gerekebilir. Eller ve elbiseler kan kırmızısı leke olur. Kara dut’un lekesi kendi yaprağı ile suyla birlikte sabun gibi ovuşturularak yıkanır ve çabuk çıkar.

Meyvelerin şahıdır,

İlaçtır; Çocukların ağız yaralarına, kansızlığa her şeye şifadır...

Adil Aktaş, Abdurrahman Sıddık Çoşkun 

 Abdurrahman Sıddık Çoşkun "Geçtiğimiz yıllarda Kayseri Erciyes Üniversitesi'den mi, Tarım İl Müdürlüğü'nden mi tam hatırlamıyorum.

Bizim bu bahçeye de geldiler. Horum dut ağacını incelediler." dedi.

Malatya'da dut çeşitlerine gen bankalı koruma

Bir kaç yıl önce Malatya Kayısı Araştırma İstasyon Müdürlüğüne yaptığım ziyarete Müdür Abdullah Erdoğan,  "Müdürlüğümüzde oluşturulan gen bankasında, farklı yörelere ait dut çeşitleri yetiştirilerek meyve türleri koruma altına alınıyor. Müdürlüğün dut bahçesinde yetiştirilen ağaçlar, bir taraftan incelenme diğer taraftan da tescil işlemlerine tabi tutuluyor."

Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü olarak 1989 da başlayan Ülkesel Dut Genetik Kaynaklarının Toplanması, Değerlendirilmesi ve Muhafazası projesi kapsamında Ülkemizin birçok yerinden toplanıp muhafaza altına alınan 117 genotip bulunmaktadır. Bunların 32 tanesi Horum dutu dediğimiz karadut tur.

Tespit edilen dut genotipleri Kayısı Araştırma Enstitüsünün Merkez (Tecde) kampüsü ve Akçadağ Köy Enstitüsü ( Öğretmen Okulu)yerleşkesinde Karapınar Kampüsünde bulunan Koleksiyon parsellerinde muhafaza altına alınmıştır."demişti.

Battalgazi Belediyesi ve Kaymakamlığınca görüntüsüyle adeta bir ahtapotu andıran tarihi karadut ağacının Anıt Ağaç olarak Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanununa göre korunması ve yaşatılabilmesi için tescillenmesi...  

Malatya Kayısı Araştırma İstasyon Müdürlüğünce de gen bankasında incelenerek değerlendirilmesi, 

Ağacın çevresinin düzenlenmesi ve bakımın yapılması için yetkililere çağrıda bulunuyorum. 

Yeri olan herkese de mutlaka bahçesinde bir Horum dut ağacına  yer vermesini tavsiye ediyorum.

Sağlıklı ve Dutlu günler diliyorum...

Fotoğraf Galerisi: